Góra Zelce

Rezerwat geologiczny Węże o powierzchni 20,74 ha utworzony został 10 grudnia 1971 r. Ochronie poddano wapienny ostaniec o nazwie Góra Zelce, najdalej w kraju na północ wysunięty fragment skalnego krajobrazu Jury Polskiej. Znajdują się tu najbogatsze w tej części Jury stanowiska nawapiennych i kserotermicznych zbiorowisk roślinnych. Ważnym elementem chronionej przyrody są tu liczne i różnorodne formy krasowe. Terminem kras określa się procesy chemicznego rozpuszczania skał przez wody powierzchniowe i podziemne oraz formy skalne będące jego efektem. Krasowienie to jeden z rodzajów wietrzenia chemicznego. Rezerwat chroni system jaskiń krasowych oraz wiele innych form rzeźby krasowej.

Rezerwat przyrody Węże położony jest w obszarze Natura 2000 Załęczański Łuk Warty PLH 100007.

Zelce to największy ostaniec wapienny Załęczańskiego Parku Krajobrazowego. Wzgórze o wymiarach około 700 x 300 m i wysokości 230,32 m n.p.m. wznosi się ponad dno doliny Warty na wysokość ponad 50 m. Zlokalizowane jest na jej lewym brzegu, naprzeciwko miejscowości Bobrowniki, oddalone ok. 500 m na południe od koryta rzeki.

Zbocza wzgórza są strome i porośnięte lasem, a grzbiet jest odkryty i niemal płaski, choć rysują się na nim dwie niewielkie kulminacje. Ku północy rozpościerał się stąd rozległy, malowniczy widok na dolinę Warty i jej otoczenie. Dziś, ze względu na roślinną sukcesję, widok ten praktycznie przestał istnieć. Na grzbiecie wzgórza znajdują się niewielkie skałki, a także piękny lapiaz - naturalne fragmenty skał wapiennych wystające ponad powierzchnię gleb i muraw. Spękane wapienie posiadają liczne mikroformy korozyjne - zagłębienia o różnych kształtach (żłobki, jamki, kanaliki), które powstały w wyniku korozji krasowej. Również te formy stają się coraz mniej czytelne ze względu na sukcesję roślinną.

Zarówno na grzbiecie, jak i na zboczach Góry Zelce znajdziemy wiele nieczynnych, zarośniętych kamieniołomów. Jest ich tu ponad 150. To pozostałości po gospodarczym wykorzystywaniu wzgórza. Od początku XIX w. chałupniczymi metodami wydobywano tu wapień wykorzystywany bezpośrednio do budownictwa lub do wypału wapna. Z jaskiń oraz krasowych szczelin wydobywano również kalcyt, nazywany szpatem lub szklistym kamieniem.

Profile geologiczne w kamieniołomach ujawniają różne odmiany wapieni, z których zbudowane jest wzgórze. Skały są silnie spękane i porozcinane niewielkimi uskokami. Spękania i formy tektoniczne ułatwiały cyrkulację wody w obrębie masywu wapiennego, co doprowadziło do powstania rozległego systemu krasowego. Do dziś na Górze Zelce, nie licząc niewielkich nisz i schronisk skalnych, zachowało się 8 jaskiń. W wyniku eksploatacji kalcytu ich piękna szata naciekowa została w dużym stopniu zniszczona, choć niewielkie jej fragmenty przetrwały. Nacieki nie są imponujących rozmiarów, ale występują w dużej różnorodności form, przez co jaskinie rezerwatu zachowały znaczne walory edukacyjne.

Jaskinie Góry Zelce są również cennymi stanowiskami paleontologicznymi. Szczególne znaczenie mają znaleziska kopalnej lądowej fauny pliocenu. Pierwsze wykopaliska miały miejsce w roku 1933. Prof. Samsonowicz wydobył z jaskini krasowej Góry Zelce (Jaskinia Samsonowicza - Stanowisko paleontologiczne Węże I) materiał badawczy w postaci brekcji kostnej (spojone iłem i kalcytem szczątki kostne), o imponującej masie ponad 11 ton. Na podstawie analizy kości rozpoznano ponad 100 gatunków zwierząt żyjących na tym obszarze w okresie neogenu i plejstocenu. Opisano ok. 30 gatunków nowych dla nauki. Kopalna fauna z Góry Zelce doczekała się licznych opracowań naukowych.

Ważnym chronionym elementem przyrody w rezerwacie Węże są rzadkie zbiorowiska roślinne. Pozbawioną drzew szczytową część ostańca porastają zarośla i murawy ciepłolubne. Szczególnie cenny jest kwietny step łąkowy Thalictro-Salvietum - niezwykle piękna, wielobarwna bardzo bogata w gatunki murawa kserotermiczna. Pełnię rozwoju osiąga wczesnym latem - w czerwcu i lipcu. Choć występuje tu w postaci zubożałej i tak jest najbogatszym w gatunki i najcenniejszym zbiorowiskiem nieleśnym Załęczańskiego Parku Krajobrazowego. W ciepłolubnych zaroślach ligustru i tarniny Pruno-Ligustretum rośnie bardzo cenny i rzadki w siedliskach naturalnych gatunek - irga zwyczajna Cotoneasterinegerrimus.

Zacienione partie skałek, wejścia do jaskiń, nisze i szczeliny skalne to miejsca, gdzie rosną 3 gatunki drobnych paproci: zanokcica skalna Asplenium trichomane: zanokcica murowa A. ruta-muraria i paprotnica krucha Cystopteris fragilis. Tworzą one tzw. zespół paproci szczelinowych Asplenietum trichomano-rutae-muranai Występuje on również na innych ostańcach ZPK, jedne w komplecie tylko na Górze Zelce.

W szczytowej części wzgórza, na nasłonecznionych partiach wapiennych skałek spotkamy bardzo ciekawe wapieniolubne rośliny: rojownik (rojnik) pospolity Jampervirum soboliferum oraz czosnek skalny Allium montanum. Obok wielu innych gatunków ciepłolubnych roślin, mszaków i porostów tworzą one naskalną murawę nawapienną Festucetumpallentis. W rez. Węże zachowała się ona w postaci reliktowej. Jej główny składnik (kostrzewa blada) wyginął, jednak inne gatunki rosną tu nadal a dobrej kondycji. Szczególnie piękne płaty tworzy rojnik zospolity.

Roślinność nawapienna i kserotermiczna stanowi element wyróżniający obszar Załęczańskiego Parku krajobrazowego, nadający mu specyficzne walory przyrodnicze. Jej występowanie świadczy o ścisłym związku tego obszaru z Jurą Polską.

Fauna rezerwatu, poza powszechnie występującymi zwierzętami, to również głównie gatunki kserotermiczne, związane z roślinnością naskalną, murawami i zaroślami. Wygrzane słońcem kwitnące połacie kserotermicznych muraw wabią liczne owady. Znajdziemy tu niezwykłe bogactwo form, zwłaszcza motyli dziennych. Jaskinie rezerwatu wykorzystywane są nieraz jako kryjówki dzienne nietoperzy jednak szczególne znaczenie mają dla nich zimą, jako dogodne miejsca hibernacji. W czasie wieloletnich, regularnych liczeń zimujących nietoperzy stwierdzono 7 gatunków. Najliczniej i w największej różnorodności gatunkowej nietoperze zimują w jaskini Za Kratą. W latach 90. XX w. zdarzało się, że liczebność zimujących nietoperzy w jaskiniach rezerwatu zbliżała się do 100 osobników. W ostatnich latach jednak znacząco spadła, choć utrzymuje się ona w okolicach 30.